Zomer: zee, zon en ziek

Na een kletsnat najaar, een ellendige winter en een verzopen voorjaar snakken we naar zon, zee en zomer. De kans is dan ook groot dat, moest het er alsnog van komen, we dan gaan overdrijven. De zon kan inderdaad deugd doen, we hebben ze zelfs nodig om te kunnen leven. Maar, zoals met alles in het leven, trop is teveel en teveel is trop. Eigenlijk zou op de zon een waarschuwingssticker moeten kleven: ‘Intensief of langdurig gebruik van dit product kan gezondheidsschade veroorzaken. Bij twijfel, raadpleeg uw arts.’

Er bestaan inderdaad zowel op korte als op lange termijn een ganse reeks potentiële gezondheidsproblemen. Op lange termijn spreken we dan van vroegtijdige veroudering en huidkanker. Vandaag gaan we niet dieper in op dit aspect van het probleem, we concentreren ons op de acute effecten van overdadige blootstelling aan de zon. Dit kan gaan over huidaandoeningen, problemen t.h.v. de ledematen, uitdroging en uitputting maar ook over ernstigere problemen als zonne en hitteslag.

HUIDPROBLEMEN
Het meeste bekend en misschien ook het vaakst voorkomend is huidverbranding of zonnebrand. Je kent ze wel (misschien uit eigen ondervinding), die mensen die te lang (en dat is soms heus niet heel lang) onbeschermd in volle zon gelegen of gewerkt hebben. Een pijnlijke en rode huid, eventueel met brandblaren. Een huid die na enkele dagen begint af te schilferen. Belangrijk om weten is dat deze verbranding niet zozeer van de warmtestraling maar van de UV-straling komt. Je kan m.a.w. ook verbranden op skivakantie. De behandeling vinden we terug in het spreekwoord ‘Wie zijn gat verbrand, moet op de blaren zitten’. Buiten wat afkoelen door bijvoorbeeld een koud bad of douche en wat verzachtende, vochtinbrengende huidzalven of lotions is het meestal wachten tot het weer beter is (en volgende keer wat voorzichter zijn).

Deze voorzichtigheid is des te meer aan te bevelen omdat zonnebrand het risico op huidkanker sterk verhoogd. En we spreken dan in medische termen niet alleen van melanoom maar ook van basaalcelcarcinoom en plaveiselcelcarcinoom. Maar zoals in de inleiding vermeld gaan we op dit aspect vandaag niet verder in.

Overmatige UV-blootstelling (ook zonder acute verbranding) zal de huid ook vlugger verouderen. De UV-A component van het zonlicht beschadigt het elastische bindweefsel in de huid. Het gevolg is een dikkere huid, rimpels, verkleuringen… Wie er op jonge leeftijd graag gebronzeerd bijloopt, zal m.a.w. op latere leeftijd veel geld aan allerlei producten moeten uitgeven om zijn of haar huid te verbeteren. Warmte-uitslag is een jeukende huiduitslag die ontstaat na blootstelling aan warme vochtige omgevingen. De aandoening kent verschillende namen: hitte-uitslag, warmte-allergie, zweetuitslag, warmtebultjes en in Engelstalige literatuur prickly heat. De medische term is miliaria rubra. Door overvloedig zweten raken de zweetkanaaltjes dieper in de huid verstopt. Daardoor ontstaan er kleine, rode, jeukende bultjes. Kleine
kinderen en obese personen lopen een groter risico op deze op zich onschuldige aandoening. Ook na het wegvallen van de oorzakelijke warmte kan de aandoening nog enkele dagen aanhouden. De aandoening is meestal zelflimiterend. M.a.w., het gaat wel weer over.

Nogal wat mensen krijgen bij de eerste blootstelling aan een lentezonnetje een zogenaamde zonneallergie of, meer wetenschappelijk, een polymorfe lichteruptie (PMLE). Deze term beschrijft de aandoening al min of meer. Polymorf betekent dat het zich op verschillende manieren kan voordoen. De eruptie duidt op de huiduitslag. Deze aandoening ontstaat niet alleen door blootstelling aan zonlicht, maar ook bijvoorbeeld door de zonnebank. De huid reageert ‘overgevoelig’ op het uv-licht. De uitslag treedt niet altijd onmiddellijk op. Soms verschijnt hij pas na enkele dagen. De relatie oorzaak-gevolg wordt dan niet altijd gemakkelijk gelegd. Het betreft dus een jeukende uitslag die zich voornamelijk voordoet op door de zon beschenen lichaamsdelen: gelaat, hals, armen, benen… Soms breidt de uitslag zich ook uit tot plaatsen die geen direct zonlicht hebben gehad. Een half uurtje zonblootstelling kan soms al voldoende zijn om een zonne-allergie uit te lokken. Na enkele dagen verdwijnt de uitslag meestal weer zonder dat men een specifieke behandeling moet instellen. In de loop van de zomer, naarmate de huid meer gewend wordt aan de zon, vermindert de uitslag meestal.

Sommige geneesmiddelen, maar ook verzorgingsproducten, veroorzaken wat men noemt een fototoxische reactie. Op plaatsen waar de huid aan zonlicht wordt blootgesteld verschijnen dan rode vlekken, jeuk tot zelfs echte brandwonden. Meestal treedt de reactie korte tijd na de zonblootstelling op. Ook sommige planten staan voor dit fenomeen bekend. Het beruchtste voorbeeld is waarschijnlijk de reuzenberenklauw.
Ook fototoxische reacties verdwijnen meestal als de oorzaak wordt weggenomen (de zon of het uitlokkende product), maar in sommige gevallen moeten de letsels behandeld worden als brandwonden.

ALGEMENE AANDOENINGEN
Overmatige blootstelling aan warmte kan een ganse reeks aandoeningen veroorzaken. Van tamelijk onschuldig tot levensbedreigend en zelfs dodelijk. Het is ook in deze volgorde dat we de aandoeningen zullen overlopen: van ‘vervelend’ tot ‘dodelijk’.

Voornamelijk tijdens de acclimatisatieperiode aan warmte, maar ook later nog, kunnen enkels en voeten nogal eens opzwellen. De warmte- of hitte-oedemen komen vaker voor bij mensen met een serieus overgewicht en/of bij mensen met verhoogde bloeddruk. De benen wat omhoog brengen, voldoende vochtinname en wat rust zijn meestal voldoende om deze op zich onschuldige aandoening te verhelpen. Op langere termijn moeten natuurlijk de obesitas en de hypertensie worden aangepakt.

Een andere, eveneens onschuldige kwaal, zijn hittekrampen. Deze aandoening komt vaak voor bij goed getrainde personen die langdurige, zware inspanning verrichten in een warme omgeving. Alhoewel men er nog niet helemaal uit is wat de oorzaak zou zijn, is het waarschijnlijk te wijten aan het onvoldoende compenseren van het overmatig zweetverlies. Door te zweten verliezen we niet alleen veel water, maar ook een aantal elektrolyten. Als deze onvoldoende aangevuld worden kunnen er heel pijnlijke krampen ontstaan in grote, werkende spiergroepen. Dit kunnen de been- maar ook de armspieren zijn. Ook nadat de krampen verdwenen zijn, blijven de spieren dikwijls nog een tijdje heel stijf en stram. De aandoening gaat meestal vanzelf weer over, maar men blijft daarna best even uit de warmte en vult de tekorten aan.

Al iets minder onschuldig is de zogenaamde hittesyncope, of in mensentaal, flauwvallen van de hitte. Door een uitzetting van de bloedvaten in de huid (om de warmte kwijt te raken), kan een bloeddrukval optreden. Door deze broeddrukval krijgen we dan weer een (tijdelijk) zuurstoftekort in de hersenen met een syncope tot gevolg. Zoals bij andere syncopes gaat het flauwvallen ook hier vooraf door enkele voorafgaande ervaringen: een licht gevoel in het hoofd, soms wat misselijkheid of hoofdpijn. De behandeling verschilt ook niet van een gewone syncope: neerliggen met de benen in hoogstand en wat vocht toedienen. Het slachtoffer wordt natuurlijk best snel naar een koelere ruimte overgebracht. Het minder onschuldige karakter van deze hitteaandoening ligt in het gevaar van het vallen zelf.

Hitte-uitputting, in de literatuur ook vaak met de term heat exhaustion terug te vinden, kan twee verschillende oorzaken hebben. Men kan uitgeput geraken door overmatig vochtverlies, door teveel zweten m.a.w., maar het kan ook door zoutdepletie. Deze laatste vorm treedt op als men het vochtverlies door zweten voldoende compenseert met water, maar de verloren gegane zouten onvoldoende vervangt. Hitte-uitputting geeft aanleiding tot erge dorst, een algemeen zwaktegevoel, duizeligheid, misselijkheid, braken, diarree en spierkrampen. De temperatuur loopt op boven de 38°C. De behandeling is logischerwijze de water- en of zouttekorten aan te vullen. Afhankelijk van de ernst van de situatie zal dit oraal (via drankjes) of intraveneus moeten gebeuren. Vanzelfsprekend moet het slachtoffer ook naar een koelere omgeving overgebracht worden.

De gevaarlijkste aandoeningen die we door blootstelling aan overmatige warmte kunnen oplopen zijn een zonneslag en een hitteslag. In Nederlandstalige tijdschriften worden de termen zonnesteek en zonneslag vaak door mekaar gebruikt. Een zonnesteek is het gevolg van langdurige blootstelling aan de zon. Voornamelijk te veel zonnewarmte op het hoofd en de hals vormen een risico. Alhoewel kinderen de voornaamste risicogroep vormen, ontsnappen volwassenen ook niet aan deze kwaal. De symptomen zijn een beetje deze die we onder hitteuitputting hebben beschreven: duizeligheid, hoofdpijn, snelle hartslag, misselijkheid en braken, temperatuurverhoging… In de ICD (International Classification of Disease) is zonnesteek dan ook niet als aparte entiteit opgenomen.

Ongetwijfeld de ernstigste aandoening die men kan oplopen door blootstelling aan overmatige warmte is een zonneslag of hitteslag. Uit de naam kan men afleiden dat de toestand kan ontstaan door blootstelling aan de zon, maar ook door blootstelling aan andere warmtebronnen. Men mag dit niet verwarren met de zonnesteek die we hoger beschreven hebben. Wel is het zo dat een zonnesteek een zonneslag kan voorafgaan. Men spreekt in de literatuur ook wel eens over ‘hitteberoerte’, wat een indicatie is van de ernst van de aandoening.

Hitteslag komt vaak voor bij ouderen, zeker als er bijkomende risicofactoren zijn: aderverkalking, hartinsufficiëntie, suikerziekte, alcoholisme en het gebruik van sommige geneesmiddelen. Ook jongeren kunnen natuurlijk slachtoffer worden. In deze gevallen ligt de oorzaak meestal in hard werken of sporten in hoge temperaturen.

De oorzaak van een hitteslag is een ontregeling van de thermoregulatiesysteem van het lichaam. Alhoewel
er blootstelling aan warmte is, stopt het lichaam met zweetproductie en valt het voornaamste mechanisme om warmte te verliezen dus weg. Een hitteslag wordt gekenmerkt door de triade van hyperthermie (een lichaamstemperatuur van meer dan 41°C), neurologische symptomen (verwardheid, bewustzijnsverlies…) en recente blootstelling aan hitte (zon of andere warmte bronnen). Een verhoogde hartslag, een snelle ademhaling en een lage bloeddruk zijn normaal. Soms is er nog een profuus zweten en een klamme huid, maar meestal is de huid droog. De kleur van de huid kan zowel rood als bleek zijn. Rood door een uitzetting van de bloedvaten in de huid, bleek door een vasculaire collaps.

Zoals reeds vermeld is een zonne- of hittecollaps een medische urgentie. Indien niet snel en adequaat wordt ingegrepen kan de mortaliteit oplopen tot 80%. Vanzelfsprekend wordt de patiënt zo snel mogelijk uit de warme omgeving verwijderd. Daarna moet men trachten de lichaamstemperatuur te verlagen tot een waarde onder de 39°C, en liever nog tussen de 38 en de 38,5°C. De snelheid van afkoeling ligt best tussen
de 0.2 en de 0.35°C/min. Dit kan door koud (15°C) water over de patiënt te gieten in combinatie met een ventilator. Over het onderdompelen in een ijsbad lopen te meningen uiteen, maar gezien de mogelijke complicaties doet men dit buiten een ziekenhuis zeker niet. In een ziekenhuisomgeving kan men ook intraveneus koele vloeistoffen toedienen.

Samengevat kunnen we dus stellen dat, als we nog eens met een hittegolf geconfronteerd worden, dit niet zonder risico’s is. Blootstelling aan warmte kan een ganse reeks aandoeningen veroorzaken. De arbeidshygiënisten en de arbeidsartsen van CLB Externe Preventie kunnen je bijstaan in het monitoren van de arbeidsomgeving en in het begeleiden van de werknemers zodat ongelukken kunnen voorkomen worden.